“Να δώσει η Μεγαλόχαρη κι η Παναγιά η Κανάλα
να μεγαλώσεις γρήγορα σαν τα κορίτσια τ’ άλλα
Και τ’ Άγιο Λιός ανήμερα στη Νάξο και στην Πάρο
να δώσει η Καλαμιώτισσα, γυναίκα να σε πάρω”

Μάνου Χατζιδάκι-Νίκου Γκάτσου: «Κυκλαδίτικο»

Η Μεγαλόχαρη, η Παναγιά η Κανάλα και η Καλαμιώτισσα που διαβάσατε στο παραπάνω τετράστιχο, είναι τρία μόνο από τα χιλιάδες Θεοτοκονύμια, τα ονόματα, δηλαδή, που ο λαός μας έχει δώσει στη Θεοτόκο, τη Γλυκύτατη Μητέρα του Χριστού. Πολλά από αυτά σχετίζονται με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τόπου, του τρόπου εύρεσης -όπου συνήθως χτίζεται και ομώνυμη εκκλησία- και της κατάστασης της εικόνας Της (Μυρτιδιώτισσα, Θαλασσινή, Ακρωτηριανή, Θεοσκέπαστη, Μαχαιρωμένη, κ.ά.). Άλλα μας μαρτυρούν την ιδιαίτερη πατρίδα Της, όπως Σουμελά, Χοζοβιώτισσα, Αθηνιώτισσα, Μελικαρού, ή κάποιο θαύμα που έκανε η χάρη Της (Φιδούσα, Μπαλωμένη, Χελιδονού, Ελευθερώτρια, κ.ά.). Πολύ διαδεδομένα είναι τα ονόματα που περιγράφουν το πως παριστάνεται στις εικόνες Της (Γλυκοφιλούσα, Γαλακτοτροφούσα, Γουρλομάτα, Βρεφοκρατούσα, κ.ά.). Συνηθίζονται, επίσης, και εκείνα που αποδίδουν τα πάμπολλα χαρίσματά της (Φανερωμένη, Γιάτρισσα, Παρηγορήτρια, κά.), την εποχή και την ημερομηνία που γιορτάζει (Μεσοσπορίτισσα, Δεκαπεντούσα, Φλεβαριανή, κ.ά.). Τι θα λέγατε, μέρες που είναι, να ταξιδέψουμε στα νησιά μας, για ένα νοερό προσκύνημα στις ευσπλαχνικές Παναγιές τους;

Κεφαλονιά: Παναγία η Φιδούσα

Τα χωριά Αργίνια και Μαρκόπουλο της Κεφαλονιάς ζουν από τις 6 έως τις 16 κάθε Αυγούστου μια ασυνήθιστη εμπειρία. Εκατοντάδες μικρά φίδια βγαίνουν από τις φωλιές τους, κυκλοφορούν στους δρόμους, μπαινοβγαίνουν στις εκκλησιές και κουλουριάζονται επάνω στις εικόνες. Είναι ακίνδυνα, έχουν μικρούς σταυρούς στα κεφάλια τους και δεν αποφεύγουν τους ανθρώπους, που τα ονομάζουν «Φιδάκια της Παναγιάς». Μετά το Δεκαπενταύγουστο εξαφανίζονται. Γι’ αυτό ονομάστηκε «Φιδούσα» η εικόνα της Παναγίας που βρέθηκε στην περιοχή, μέσα σε σκίνο που λαμποκοπούσε. Μια άλλη παράδοση λέει ότι πήρε το όνομα «Φιδούσα» όταν η Παναγία έζωσε με φίδια το μοναστήρι Της, για να γλιτώσει τις μοναχές από τους πειρατές. Ένα πολύ όμορφο παιδικό βιβλίο που αναφέρεται στην παράδοση αυτή είναι «Τα φιδάκια της Παναγιάς» της Κατερίνας Μουρίκη, σε εικονογράφηση της Ναταλίας Καπατσούλια. Η χαριτωμένη αφήγηση και η απόλυτα ταιριαστή εικονογράφηση το καθιστούν ιδανικό δώρο τις ημέρες αυτές σε εορτάζουσες, εορτάζοντες και μη, κάθε ηλικίας (εκδόσεις Παρρησία, 2013).

Λειψοί: Η Παναγία του Χάρου

Η εικόνα αυτή της Παναγίας που κρατά τον Εσταυρωμένο Χριστό είναι μοναδική. Την ονόμασαν «Παναγία του Χάρου», επειδή κρατά το γιο Της όχι -όπως συνήθως- ως βρέφος, αλλά επάνω στο σταυρό, αφού έχει πια ξεψυχήσει. Βρίσκεται στο ομώνυμο μοναστήρι στους Λειψούς και χρονολογείται από το 1600 μ.Χ.. Κάθε άνοιξη τη στολίζουν με ευωδιαστά κρινάκια που ξεραίνονται, αλλά στις 23 Αυγούστου, στα εννιάμερα της Παναγίας που γιορτάζει, πετάνε καινούργια μπουμπούκια!

Ακρωτήρι Χανίων: Παναγία η Αρκουδιώτισσα

Στο κέντρο της περίφημης σπηλιάς της Αρκουδιώτισσας, ένας τεράστιος σταλαγμίτης θυμίζει αρκούδα που σκύβει να πιει νερό από μια γούρνα πλάι της. Τι να συνέβη άραγε; Στην περιοχή αυτή το πρόβλημα της λειψυδρίας είναι μεγάλο. Οι κάτοικοι μάζευαν το νερό σταγόνα σταγόνα, αλλά κάποτε μια θεόρατη αρκούδα ανακάλυψε τη σπηλιά κι ερχόταν και τους το έπινε. Οι άνθρωποι παραφύλαξαν να δουν ποιος τους κλέβει το νερό, αλλά σαν αντίκρισαν το πελώριο ζώο, το αίμα τους πάγωσε. Τότε κάποιος έβγαλε μια κραυγή: «Παναγία μου, πρόφταξε!…». Πριν προλάβουν να καταλάβουν τι έγινε, το θηρίο είχε πετρώσει. Για να θυμούνται το θαύμα Της, έχτισαν μέσα στη σπηλιά το εκκλησάκι «Της Παναγίας της Αρκουδιώτισσας», που γιορτάζει της Υπαπαντής, κάθε 2 του Φλεβάρη.

Κηφισιά: Παναγιά Χελιδονού

Οι παλιοί Αθηναίοι μπορεί και να θυμούνται ένα από τα ωραιότερα ρέματα της Αττικής, αυτό της Χελιδονούς, στο δρόμο που οδηγεί από το Μενίδι στην Κηφισιά.  Κατάφυτο από πεύκα και πλατάνια και με ένα μικρό σπήλαιο περιτριγυρισμένο από τρεχούμενα νερά, υπήρξε κατά την αρχαιότητα χώρος λατρείας των Νυμφών, του τραγοπόδαρου Πάνα και της θεάς Άρτεμης. Από παλιά πίστευαν ότι στο ρέμα της Χελιδονούς κατοικούσαν νεράιδες και δράκοι. Κάποτε, ένας μοναχός έφραξε την είσοδο της σπηλιάς, για να πεθάνουν. Αλλά μια γυναίκα ντυμένη στα μαύρα μπήκε στη φυλακή τους, τις σκέπασε στοργικά με το πέπλο της και βγήκε μαζί τους έξω. Όταν το ξεδίπλωσε, αντί για νεράιδες, πλήθος χελιδόνια πέταξαν στον ουρανό! Ήταν η Παναγία η Χελιδονού. Μια άλλη παράδοση λέει ότι κάποτε οι κάτοικοι της περιοχής κινδύνευσαν να παγιδευτούν από επίδοξους κατακτητές. Τη στιγμή που ένα χελιδόνι φτερούγισε μέσα από τη σπηλιά προς την ελευθερία, πήραν θάρρος και νίκησαν. Έτσι έχτισαν το εκκλησάκι και το ονόμασαν Παναγία η Χελιδονού. Τέλος, μια τρίτη εκδοχή λέει ότι η Παναγία μεταμόρφωσε σε χελιδόνια τις μοναχές που ζούσαν εκεί, ύστερα από παράκλησή τους, όταν το μοναστήρι τους κινδύνευσε με αφανισμό εξαιτίας ενός Τούρκου πασά. Ενδιαφέρον έχει να περιηγηθείτε στον ιστότοπο http://xelidonou.comicdom-press.gr/ για να δείτε πώς το διήγημα «Η Παναγιά η Χελιδονού» της σπουδαίας Γαλλίδας συγγραφέα Μαργκερίτ Γιουρσενάρ μεταφέρθηκε σε graphic novel από τον εικονογράφο Γιώργο Τσιαμάντα (μετάφραση Ιωάννας Χατζηνικολή, εκδόσεις Comicdom Press).

Λέσβος: Παναγία η Γοργόνα

Το κουκλίστικο αυτό εκκλησάκι που βρίσκεται σκαρφαλωμένο σε ένα βράχο στο γραφικό ψαροχώρι Σκάλα Συκαμνιάς, στη Λέσβο, πήρε τ’ όνομά του από την ομώνυμη εικόνα, που παρουσιάζει την Παναγία με ουρά γοργόνας! Την έχει φιλοτεχνήσει άγνωστος λαϊκός ζωγράφος, αλλά έχει γίνει ξακουστή και από το ομώνυμο μυθιστόρημα του μεγάλου μας πεζογράφου Στρατή Μυριβήλη, στην καλαίσθητη έκδοση του Βιβλιοπωλείου της Εστίας.

Λέρος: Παναγιά η Γουρλομάτα & Παναγία η Καβουράδαινα

Χτισμένο το 14ο αιώνα από αρχαία υλικά, το βυζαντινό εκκλησάκι της Παναγιάς της Γουρλομάτας είναι γνωστό για τις εξαιρετικές τοιχογραφίες του, από τις οποίες πήρε πιθανότατα και τ’ όνομά του. Χρονολογούνται από το 1327 και αποτελούν υπέροχο δείγμα λαϊκής τέχνης. Συντοπίτισσα της Γουρλομάτας, η Παναγιά Καβουράδαινα είναι ένα ακόμη γραφικό εκκλησάκι της Λέρου, πελεκημένο θαρρείς μέσα σε μια βραχώδη σχισμή, όπου σε οδηγούν αρκετά σκαλοπάτια. Κάποτε, ένας ψαράς που έψαχνε για καβούρια, βρήκε εδώ μια μικρή εικόνα της Παναγιάς. Έτσι πήρε τ’ όνομά του το εκκλησάκι. Μερικοί ισχυρίζονται, μάλιστα, ότι την εικόνα τη βρήκε… μαγκωμένη στις δαγκάνες ενός καβουριού!

Ίος: Παναγιά Γκρεμνιώτισσα

Η βυζαντινή εκκλησία της Παναγιάς της Γκρεμνιώτισσας στην Ίο, πήρε τ’ όνομά της επειδή βρίσκεται «σκαρφαλωμένη» πάνω σε έναν απόκρημνο βράχο. Η παράδοση λέει ότι στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, κάποιοι Κρητικοί έβαλαν την εικόνα της Παναγιάς που φιλοξενείται πλέον εδώ, πάνω σε μια σχεδία, για να τη φυγαδεύσουν από το νησί τους και να τη σώσουν. Η θαυματουργή εικόνα, που ονομάζεται και «Οδηγήτρια», έφτασε στην Ίο και οι ντόπιοι αποφάσισαν να χτίσουν μια εκκλησία για να τη στεγάσουν. Αλλά ό,τι έχτιζαν με κόπο την ημέρα, σα χαρτί τη νύχτα γκρεμιζόταν. Ώσπου κατάλαβαν ότι η χάρη Της ήθελε την εκκλησιά Της να βλέπει προς την ιδιαίτερη πατρίδα της! Και πραγματικά, από το μέρος που τελικά χτίστηκε η εκκλησία, όταν ο ορίζοντας είναι καθαρός, φαίνεται η Κρήτη!

 Το κείμενο αυτό είχε δημοσιευθεί τον Αύγουστο του 2007 στους «Ερευνητές» της «Καθημερινής». Εμπλουτισμένο με κάποια νέα στοιχεία το αναρτώ, καθώς ο Δεκαπενταύγουστος και η γιορτή της Μεγαλόχαρης είναι προ των πυλών…